مفاهیم سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطیت [None]

مروری بر کتاب مفاهیم سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطیت

کتاب مفاهیم سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطیت اثر حجت الله اصیل توسط نشر کویر منتشر شده است. پیشنهاد می شود قبل از خرید کتاب در فروشگاه اینترنتی کتاب روزآهنگ این نوشتار را بخوانید. منبع این یادداشت گفتگویی است که آذر صوابی با نویسنده کتاب انجام داده و در حاصل در مجله مهرنامه منتشر شده.

تولد لیبرال های وطنی

گفت و گو با حجت الله اصیل به مناسبت انتشار کتاب مفاهیم سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطیت

آذر صوابی

چه شد که شاعران مشروطه نسبت به ورود بعضی واژگان به شعرشان و همین طور توضيح مفاهیم آنها احساس نیاز کردند؟

انقلاب مشروطه انقلابی کاملا تجددگرا بود و تلاشی بود برای مدرنیسم و رسیدن به دنیای جدیدتر. در آن زمان به علت استبداد قاجار، بی قانونی و فشار قدرت های خارجی، ملت به نهایت فقر و جهل و بیچارگی رسیده بود و مردم درمانده شده بودند. اما از حدود دوران محمد شاه و عباس میرزا تلاشی برای پانهادن به دنیای نوتر شروع شد. عباس میرزا در گفت و گویی که با مسیر ژوبر، فرستاده ناپلئون دارد، سؤال عجیبی از او می پرسد که برای کسانی که به مسأله تجدد در ایران اهمیت می دهند جالب توجه است. می پرسد:

«خورشید اول از سرزمین من سرمی زند و بعد به کشور شما می رسد؛ پس چطور است که ما آنقدر عقب مانده ایم و شما پیشرفته؟ چرا یک دسته قشون روس ارتش من را با این دبدبه و کبکبه اش به هم می ریزند؟ آیا من باید مثل پطر کبیر لباس مبدل بپوشم و به غرب بیایم؟» بعد از آن قائم مقام و عباس میرزا عده ای را به خارج از کشور می فرستند و به تدریج یک گروه نخبه روشنفکر از ایران سالاران قاجار و نه از مردم عادی، راز پیشرفت غرب و عقب ماندگی ایران را دنبال می کنند و همه آنها متوجه یک نکته می شوند؛

حکومت استبداد و بی قانونی در هر صورت اولین جرقه های دید روشنفکر دوره قاجار در دهه ۱۲۷۰ هجری قمری، با اولین رساله میرزا ملکم با نام «دفتر تنظیمات» آغاز شد، رساله های متعدد و سفرنامه های خیالی نوشته شد و مقاله هایی که در آنها مسأله تجدد و بعضی واژه ها و مفاهیم مطرح می شود تا زمان مشروطیت، انقلاب مشروطه که همه جامعه را فرا می گیرد، روزنامه های زیادی منتشر می شود و در این روزنامه ها این مفاهیم مورد بحث قرار می گیرد و به اطلاع مردم می رسد که حقوق شان چیست؛ آزادی، وطن و میهن پرستی چیست بنابراین، اینها یکباره به خصوص در شعرمشروطه سربرمی آورند وشعر وارد میدان می شود و از دربار به کوچه و بازار می آید. این اشعار زبانی جدید می آورند، چون باید پیام مشروطه را به توده مردم برسانند. بیشتر این اشعار در روزنامه ها منتشر می شود، چون روزنامه در زمان مشروطیت جای کتاب را گرفت. به این ترتیب جامعه دیگر با زبان این مفاهیم صحبت می کرد و وقتی می گفت آزادی، منظورش آنطور که در ادب و فرهنگ قدیم آمده، نبود. آزادی در مقابل عبودیت نبود.

منظور چه بود؟

من معتقدم که منظور از آزادی به معنای لیبرالش بود، لیبرال غربی. یعنی آزادی از قید و بند خارجی و حکومت. اینکه تو در رفتار و کردارت آزاد باشی و مادامی که قوانین جامعه را نقض نکردی و به حقوق کسی ضربه نزدی، کسی حق ندارد به هیچ نام و عنوانی جلویت را بگیرد

مفهوم وطن چطور؟ به خصوص وقتی حرف از وطن پرستی و ملت پرستی شد.

مفهوم وطن از «زادگاه» تغییر کرد به کشور ما با تمام مشخصات جغرافیایی و سیاسی و بین المللی اش؛ یک محدوده مشخص که دارای دولت و یک سرزمین و قدرت عالیه به نام حاکمیت است. وطن در شعر مشروطه هم به معنی جدیدش بود و تا حدی همدوش و تا حدی متفاوت با ملیت یا ملت خواهی و وطن دوستی. وطن پرستی ترجمه پاتریونیسم است، اما ملت باوری یا ملت پرستی ترجمه ناسیونالیسم است و اینها با هم تفاوت دارند. ناسیونالیسم به ملت و خصوصیات ملی و ویژگی های یک ملت توجه دارد و پاتریونیسم به وطن. اما چون این دو به هم محتاجند و در جایی به هم می رسند و نه ملت می تواند بدون وطن باشد و نه وطن می تواند بدون مردم باشد، خواه ناخواه اینها یکی می شوند. من هم در کتابم هر دو را تحت عنوان ناسیونالیسم آوردم.

اصلا تلاش این شعرا و سعی در آشنا کردن توده مردم با مفهوم این واژهها، چقدر در خیزش آنها تأثیر داشت؟

به عقیده من شرح این مفاهیم در خیزش مردم بسیار مؤثر بود؛ آن شعرا شروع کردند و دوران با شکوه باستان و شاهان و سپهدارن لایق را به رخ می کشیدند، تا به مردم بگویند شما بی عرضه اید، شما فرزندان همان ها هستید، چرا بلند نمی شوید؟ در واقع اینها را اهرمی می کردند برای خیزش مردم تصویری به شکل یک پردیس از ایران باستان به آنها می دادند تا نشان بدهند این تصویری که شما الان در آن زندگی می کنید، نسبت به آن روزگار بسیار پست است. بعد هم می بینید که هر چه جلوتر می آییم شعرها پرشورتر می شود، مثل اشعار میرزاده عشقی؛ او در صدر مشروطیت شعری ندارد، در صورتی که بعد یکباره در صحنه سیاسی ایران ظاهر می شود و شعرهای بسیار پرشوری می گوید و سعی دارد با روش های آنارشیستی خودش این مفاهیم را در ذهن مردم جا بیندازد.

فکر می کنید این هوشیاری و آگاهی مردم در اصلاحات بعدی رضاخان هم نقشی داشت؟

مسلما هوشیاری نسبت به این مفاهیم نقش مهمی در تصمیمات رضاخان داشت، اما متأسفانه در مراحل بعدی برخی از این مفاهیم مثل آزادی زیر پا گذاشته شد. برخی از این مفاهیم به صورت افراطی و برخی به شکل ناقص مطرح شد و فقط به یک جنبه قضیه توجه شد، مثل قضیه زنان، هی گریه کردند برای زن که چرا خانه نشین است، از طرفی به او حق رأی ندادند! بعد چادرش را از سرش برداشتند. در صورتی که به اعتقاد من اگر به زن آموزش داده میشد خیلی از مشکلات را خودش حل می کرد. به هر حال مشروطیت که یک جنبش دموکراتیک و پر ارزش بود، حقوق زن را نادیده گرفت و حق رأی به او نداد، اما از طرف دیگر زمانی که دوران فاشیسم آلمان بود و مساله نژادی در اروپا مطرح شده بود، ناسیونالیسم را در کشور به حد افراطی گرفتند.

وضعیت اروپا و فاشیسم آلمان ها اشاره کردید. به نظر شما وطن پرستی افراطی یا بیداری نسبت به یک سری مسائل در ایران می توانست امری تقلیدی از اروپای آن زمان باشد؟

حتما همین است و هیچ شکی در آن نیست؛ اما خیلی چیزها تقلیدی هست و بعدا تأسیسی و بنیادی می شود، مثل ناسیونالیسم اصلا ناسیونالیسم از غرب آمد. ناسیونالیسم در اواخر قرن ۱۸ و اوایل ۱۹ شروع شد و تا انقلاب فرانسه گسترش پیدا کرد و بعد به آمریکا و آسیا و آفریقا رسید و حتی انگیزه ای بود برای نهضت های ملی و جنگ های رهایی بخش که به آزادی ملت ها کمک کرد اما یک جنبه افراطی در اروپا پیدا کرد که به برتری طلبی نژادی که یک اصل بی بنیاد و بسیار خطرناک است تبدیل شد و به نسل کشی و یهودی ستیزی و بیگانه ستیزی منجر شد.

به کشتارهای نازی ها در آلمان و فاشیست ها در ایتالیا. البته خب؛ یک وجه دیگرش خیلی انسانی بود، یعنی به حاکمیت ملی و مردم در مقابل دولت و حکومت توجه کرد و قلمرو و حقوق ملت را از دسترس زورگوها دور نگاه داشت.

این مفاهیم در یک مقطع زمانی و شرایط خاص مملکت وارد اشعار و تصنیف های ایران شد مفاهیمی نو و جذاب برای مردمی نا آگاه؛ اما چطور است که هنوز هم آن اشعار برای مردم آگاه امروز سبب ایجاد انگیزه و جنبش است؟

خب ما هنوز در همان مرحله هستیم و خیلی از مسائل همچنان برایمان حل نشده، به همین سبب اینها برایمان دلچسب است. از طرفی وقتی مثلا سرود ای ایران با اشعار عارف، به این سرزمین و مردمش بها می دهد، ما هم اهل همین سرزمین و از همین مردمیم و دلیل ندارد هویت خودمان را انکار کنیم یا به آن عشق نورزیم. آنکه من راجع به ناسیونالیسم افراطی گفتم، منظورم حکومت ها و کسانی بود که کارشان به نژادپرستی و نفی و طرد مردمان و ملت های دیگر می انجامد، وگرنه عشق به وطن در هر کسی وجود دارد و نمی شود آن را نفی کرد.

کتاب مفاهیم سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطیت را چطور تهیه کنیم؟

برای خرید کتاب مفاهیم سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطیت، می توانید سفارش خود را به سادگی در سایت فروشگاه اینترنتی کتاب روزآهنگ ثبت کنید و در سریعترین زمان کتاب را دریافت کنید. فهرست آثار نویسنده و سایر کتابهای مرتبط با اثر هم در سایت روزآهنگ در دسترس شما هستند.