درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات [None]

مروری بر کتاب درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات

کتاب درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات را محمد جعفر پوینده گردآوری و ترجمه کرده است. پوینده کار گردآوری اثر را در میان آثار کسانی مانند تئودور آدورنو، جورج لوکاچ و لوسین گلدمن انجام داده است. نشر چشمه کار انتشار کتاب درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات را در پانصد و چهل و سه صفحه به عهده گرفته است.

پیشنهاد می شود قبل از خرید کتاب و مطالعه آن این یادداشت را بخوانید. منبع این یادداشت مجله سوره اندیشه است.

بازنمایی ادبیات و جامعه در یکدیگر

جامعه شناسی ادبیات با وانهادن آنچه در ادبیات تخیل، الهام شاعرانه و... جنبه های فردی آثار ادبی را نشان می دهد، با بررسی بستر اجتماعی و وضعیت جامعه در دوران نویسنده و نیز تأثیر و نتایج یک اثر یا یک دوره ی ادبی بر جامعه، سعی در تجزیه و تحلیل فرهنگ یک جامعه و تحولات جوامع با بررسی ادبیات دارد و به توصیف رابطه ی بین آن ها می پردازد. به طور کلی می توان گفت که این رشته در سطح خرد به بررسی یک اثر خاص می پردازد و در سطح کلان به ادبیات در مفهوم کلی آن در جامعه با دیدی فرامتنی.

به هر حال جامعه شناسی ادبیات گرچه در ابتدا به نقد ادبی نزدیک تر بود اما بالاخره کاملا از آن جدا شد. «لوسین گلدمن» که پوینده او را بزرگ ترین جامعه شناس ادبیات قرن بیستم معرفی می کند، این حکم را که «در آفرینش هنری، فرد به تنهایی مورد نظر نیست بلکه اثر، بیان  نوعی آگاهی جمعی است» نقطه ی تمایز جامعه شناسی ادبیات از دیگر شکل های نقد ادبی می نامد و پژوهش در جامعه شناسی ادبیات را در سه نوع دسته بندی می کند:

 اول مجموعه ای از بررسی های جامعه شناختی در باره ی چاپ، پخش و به ویژه پذیرش آثار ادبی که آن را شاخه ای از جامعه شناسی پوزیتیویستی می داند.

 دوم برخی از جنبه های جزئی متون ادبی در مقام نشانه ها و فرانمود های آگاهی جمعی و دگرگونی های آن. وی در کنار این دو نوع پژوهش، که فقط به نحوی حاشیه ای به پدیده های ادبی مربوط می شوند، جامعه شناسی آفرینش ادبی به معنای اخص را به عنوان پژوهش سوم قرار می دهد.

گلدمن با تفکیک این نوع پژوهش به دو نظرگاه سنتی و جدید، «مادام دو. استال» و «ایپولیت تن» را در حوزه ی مطالعاتی نظرگاه اول و «جورج لوکاچ» را نیز به عنوان آغازگر نظرگاه جدید معرفی می کند و درواقع او را بنیانگذار راستین جامعه شناسی ادبیات می نامد که با ایجاد انقلابی راستین در این حوزه آن را به علم اثباتی تبدیل کرده است.

 وی مهم ترین شایستگی آثار لوکاچ را ممکن ساختن پیوند جامعه شناسی ادبیات با زیبایی شناسی کلاسیک و دیالکتیک کانت و هگل و مارکس  می داند. تعیین جایگاه جامعه شناسی دیالکتیکی ادبیات از دیگر تلاش های گلدمن در این حوزه است.

در مقابل گلدمن،  «هانری زالامانسکی» با تقسیم مسیر پژوهش ها به راه پژوهش تجربی و راه ساخت گرایی تکوینی به دفاع از شیوه ی نخست می پردازد و ارزش مندی آن را این گونه توصیف می کند که پدیده ی ادبیات را از دیدگاهی به راستی جامعه شناختی بررسی می کند. وی در ادامه روش پیشنهادی خود را با عنوان جامعه شناسی محتواها یا جا معه شناسی درونمایه ها بیان می کند و به دفاع از انتقادها می پردازد.

به طور کلی جامعه شناسی ادبیات شاخه های گوناگون دارد. که تعریف های متفاوتی که اندیشمندان برای کتاب، مطالعه و اثر ادبی قائل هستند، معمولا این شاخه ها را شکل می دهد. چنانکه «ژاک لنار» معتقد است ادبیات در دوران معاصر در آن واحد هم کتاب است، هم اثر ادبی و هم مطالعه. بر این اساس وی با تکیه بر آراء لوکاچ و گلدمن به بیان تمایز جامعه شناسی ادبیات با جامعه شناسی ادبی، ساختار های ذهنی و ساختار های زیبایی شناختی می پردازد.

 از سوی دیگر «ایوتادیه»، منتقد فرانسوی، نقد اجتماعی را جدیدترین شاخه ی جامعه شناسی ادبیات معرفی می کند و آن را در درون جامعه شناسی ادبیات مانند جایگاه نقد روانی در دل روان کاوی توصیف می کند. وی «زیبایی شناسی دریافت» را در دوران جدید، نوآورانه ترین کوشش برای تدوین جامعه شناسی ادبیات غیرمارکسیستی می داند که برای نو کردن، تغییر جایگاه و جان دوباره بخشیدن به تاریخ ادبی جلوه می کند. ایوتادیه معتقد است: تاریخ هر شاهکاری، چکیده ی تاریخ ذوق و حساسیت ملت تولیدکننده و تمام ملت های پذیرنده ی آن را در بر دارد.

در میان آثار مختلف در باره ی جامعه شناسی ادبیات، کتاب «راهنمای نقد اجتماعی (مبانی جامعه شناسی ادبیات)» اثر «پیر زیما»، مهم ترین کتاب نظام مند درباره ی مسائل گوناگون جامعه شناسی ادبیات محسوب می شود.

زیما در این کتاب به تفاوت اساسی روش شناختی میان روش های تجربی و روش های دیالکتیکی در جامعه شناسی ادبیات می پردازد و آرای آدورنو به عنوان نماینده ی فلسفه ی دیالکتکی در مقابل «سیلبرمان» و به طور غیرمستقیم ماکس وبر که از عینیت علمی طرفداری می کنند و نمایندگان جریان تجربی هستند را نیز شرح می دهد. اشاره به الگوهای دیالکتیکی و نیز رابطه ی زیبایی شناسی هگل با این الگو ها در جامعه شناسی ادبیات و تشریح تأثیرپذیری لوکاچ از هگل و همچنین رابطه ی تاریخی زیبایی شناسی مارکس و انگلس با زیبایی شناسی هگل و ادامه ی ماتریالیستی بودن آن موضوعاتی هستند که زوما به آن ها می پردازد.

در میان نظریه پردازان این حوزه پرداختن به شعر کمتر صورت گرفته است. یکی از مهم ترین مطالب را در مورد جامعه شناسی شعر، مقاله ی «شعر غنایی و اجتماع» تئودور آدورنو -فیلسوف مکتب فرانکفورت - است. آدورنو با این جمله که «سخن از شعر غنایی و اجتماع، برای بسیاری ناگوار است» به نوعی بیانگر دشواری های پرداختن به شعر در جامعه شناسی ادبیات است. پاسخ به این نگرانی و بحث هایی درباره ی اجتماعی بودن محتوای شعری جهان شمول و کلا رابطه ی میان ذهنیت شاعرانه و اجتماع و واقعیت های اجتماعی در مقاله ی آدورنو بررسی می شوند.

تولد «جامعه شناسی ادبیات»

جامعه شناسی ادبیات به طور کلی رشته ای اروپایی است. رشته ای که در اواخر سده ی نوزدهم در فرانسه با آثار «مادام دو استال» و «ایپولیت تن» شکل گرفت و در سده ی بیستم با ظهور «لوکاچ» فیلسوف و منتقد مجارستانی، به جایگاهی باثبات ارتقاء یافت. البته پیش از لوکاچ، هگل نقش مهمی در شکل گیری جامعه شناسی ادبیات داشته است.

هگل، رمان را حماسه ی بورژوایی و جانشین حماسه ی عصر قهرمانی می داند؛ وی در واقع رمان را نوع ادبی نمونه وار جامعه ی بورژوایی معرفی می کند و آن را در تقابل با حماسه می داند. پس از لوکاچ نیز می توان از «گلمن» به عنوان اندیشمندی نام برد که از بزرگ ترین جامعه شناسان ادبیات است. در هر حال شاید بتوان هگل، لوکاچ و گلدمن را از مؤثرترین متفکران در شکل گیری این رشته، آن گونه که امروز هست، معرفی نمود.

مهمترین ویژگی این دانش، میان رشته ای بودن آن است که بر جذابیت های آن می افزاید. گرچه ساده ترین تعریف برای آن، بررسی بازنمایی عناصر اجتماعی در آثار ادبی یا بررسی ادبیات از دیدگاه جامعه شناسی است اما ارتباط آن با زبان شناسی، فلسفه، تاریخ و روان کاوی، آن را به ویژه برای دانش پژوهان بیش از پیش جذاب می نمایاند. اما این گستردگی گرچه رشته ی جامعه شناسی ادبیات را جذاب می نماید اما بر دشواری های پیشرفت آن به ویژه در ایران، افزوده است و شاید این گزاره که «رشته ی جامعه شناسی ادبیات در ایران چندان که باید شناخته شده نیست» هنوز هم جمله ای مناسب برای آغاز نوشته ای درباره این رشته باشد. 

جامعه شناسی ادبیات در ایران

سرآغاز جامعه شناسی ادبیات چه در اروپا و چه در ایران از دانشگاه نبوده است و بیشتر از آنکه در دانشگاه ها به آن پرداخته شود، همواره در فضاهای غیر آکادمیک توجه بیشتری به آن شده است. این رشته در دانشگاه های  ایران ابتدا در سال 1348با تأسیس و تدریس دو واحد درسی به نام «اجتماعیات در ادبیات» توسط غلامحسین صدیقی در دانشكده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران آغاز شد و روح الامینی آن را ادامه داد. واحد درسی «اجتماعیات در ادبیات» فقط بخشی از جامعه شناسی ادبیات را در بر می گرفت و در واقع یکی از شاخه های جامعه شناسی تجربی یا محتوایی ادبیات محسوب می شود که مسائل اجتماعی را در آثار ادبی مورد جست وجو و بررسی قرار می دهد.

به هر روی دهه ی 1340 که دهه ی پربار ادبیات معاصر ایران است، بیش از هر چیزی در ایجاد نیاز به پرداختن به مباحث مربوط به جامعه شناسی ادبیات موثر بود. به این ترتیب ابتدا در عناوین نقد ادبی و تاریخ ادبیات تا حدودی به سرفصل های مرتبط با جامعه شناسی ادبیات پرداخته شد که نقدهای رضا براهنی و کتاب های «طلا در مس» و «تاریخ مذکر؛ علل تشتت فرهنگ در ایران» وی از نمونه ی این نقد های ادبی است.

 کتاب جامعه شناسی هنر امیر حسین آریان پور نیز دیگر کتابی است که می توان به آن اشاره کرد. پس از انقلاب اسلامی، جمشید مصباحی پور ایرانیان نخستین کتاب جدی در این حوزه را با عنوان «واقعیت اجتماعی جهان داستان» به چاپ رساند.

 پس از این کتاب جز چند کتاب مشخص که معمولا هم پایان نامه و یا تز دانشگاهی بودند، کار جدی ای در این حوزه صورت نگرفت. در اواخر دهه ی هفتاد و دهه ی هشتاد شاید بیشترین فعالیت ها در این حوزه در ایران صورت گرفت.

 در میان تمام کسانی که در این حوزه تألیف یا ترجمه دارند، مرحوم محمدجعفر پوینده، نقش پراهمیتی در شناساندن جامعه شناسی ادبیات در ایران داشته است. كتاب درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات که شامل ترجمه 31 مقاله از 20 صاحب نظر اصلی این حوزه می باشد، آخرین کار اوست. کتابی که گرچه مجموعه ی مقالات است اما با چیدمان مناسب آن ها، به خوبی سیر اندیشه های مطرح شده و نظریات و انتقادها نشان داده می شود و بدون تردید هیچ علاقه مندی در حوزه ی جامعه شناسی ادبیات، حتی با تورقی کوتاه، خود را بی نیاز از مطالعه ی کتاب درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات نخواهد یافت.

کتاب درآمدی جامعه شناسی ادبیات را چطور تهیه کنیم؟

برای خرید اینترنتی کتاب درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات می توانید سفارش خود را به آسانی در سایت فروشگاه اینترنتی کتاب روزآهنگ ثبت کنید و در سریع ترین زمان کتاب را دریافت کنید. فهرست کتاب های مرتبط با این اثر و فهرست کامل آثار نویسنده هم در سایت روزآهنگ در دسترس شما هستند.